’Hoge concentraties PFAS in Europese wijnen’, zo meldden media eind april. Een Europese coalitie van milieuorganisaties (Pesticide Action Network Europe) liet 49 wijnen analyseren op aanwezigheid van trifluorazijnzuur (TFA), wat ook wel de kleinste PFAS wordt genoemd. Het rapport laat zien dat in 39 recent geproduceerde wijnen uit tien landen soms uitschieters worden gemeten van ruim 300 microgram per liter. Ter vergelijking: de recent vastgestelde richtwaarden voor drinkwater in Nederland (2,2 microgram per liter) en Vlaanderen (15,6 microgram) liggen een stuk lager – al drinken de meeste mensen natuurlijk veel meer water dan wijn.  

Het analyselab bemonsterde ook tien flessen met oudere wijnen. Daaruit blijkt dat tussen 1988 en 2010 de TFA-concentratie lager lag: tussen 13 en 21 microgram per liter. Vanaf 2015 stijgt de gemiddelde TFA-concentratie richting de 120 microgram. Begin juni verscheen een vervolgonderzoek van dezelfde coalitie naar TFA in graanproducten, zoals pasta, brood en koek. Ook daar is een flinke stijging te zien ten opzichte van metingen 8 jaar geleden.  

Pesticiden 

Volgens de Vlaamse Bond Beter Leefmilieu, een van de deelnemende organisaties in het onderzoek, is er een duidelijke link met pesticidegebruik. In biologische wijnen werden gemiddeld lagere concentraties TFA gemeten, en dat geldt ook voor restanten van andere bestrijdingsmiddelen. Toch is de scheidslijn tussen biologisch en conventioneel bij TFA in wijn verre van duidelijk. Ondanks een spuitverbod bevatten enkele biologische wijnen maar liefst 80 à 220 microgram TFA per liter, terwijl meerdere conventionele wijnen lagere waardes scoren.

‘Toch is de scheidslijn tussen biologisch en conventioneel bij TFA in wijn verre van duidelijk’ 

Een link tussen bestrijdingsmiddelen en TFA-vervuiling is geen nieuws, want fluor is een element dat regelmatig wordt gebruikt in de synthese van agrochemicaliën. Recent heeft het Nederlandse adviesbureau CLM een verkennend onderzoek gedaan naar TFA in grondwater en daarbij de toegelaten fluorbevattende bestrijdingsmiddelen in de Nederlandse landbouw op een rij gezet. Het CLM turft negen antischimmelmiddelen, negen onkruidverdelgers en zeven insecticiden. Een fluor-atoom in een bestrijdingsmiddel is op zich geen probleem. Het gaat om de C-CF₃ groepen, want die kunnen als afbraakproduct het zeer persistente TFA vormen. Het veelgebruikte antischimmelmiddel fluazinam heeft bijvoorbeeld twee C-CF₃ groepen, en is dus in potentie een grotere bron van TFA dan middelen die maar een groep bevatten, zoals flufanecet.  

In de ban 

Vorig jaar concludeerden onderzoekers dat fluorbevattende bestrijdingsmiddelen een belangrijke bron zijn van TFA-vervuiling in Europese landbouwgebieden. Als ze regio’s vergelijken zien ze een relatie tussen landbouw en TFA in het grondwater. De onderzoekers wagen zich aan een ‘bierviltje-berekening’ op basis van verkoop en gebruik van 18 toegelaten bestrijdingsmiddelen met een C-CF₃ groep. Ze schatten dat de EU-landbouw verantwoordelijk is voor een jaarlijkse TFA-emissie van 970 à 3200 ton.

De EU werkt sinds 2023 om vrijwel alle PFAS op termijn in de ban te doen, maar dat proces is erg complex en verloopt traag, zo schreef C2W | Mens & Molecule al eerder. De focus ligt hier op gebruik van PFAS in voedselverpakkingen, chemische industrie, elektronica en computerchips. Pesticiden zitten niet in dit traject, omdat de EU een apart beoordelingssysteem heeft voor landbouwbestrijdingsmiddelen. Toch groeit de aandacht voor PFAS-pesticiden via zorgen over het afbraakproduct TFA. Op verzoek van de Europese Commissie is de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) samen met ECHA recent gestart met een review van de gezondheidsreferentiewaarden van TFA.  Verder heeft Duitsland op basis van embryo-onderzoek in konijnen bij ECHA een voorstel ingediend om TFA te classificeren als ‘schadelijk voor de voortplanting’. Zo’n zwaardere classificatie kan leiden tot een andere risicoschatting en lagere tolerantie voor aanwezigheid van TFA en dus ook het gebruik van bestrijdingsmiddelen.  

‘Het cynische is dat deze groep gassen nog niet zo lang geleden werden verwelkomd als een wenselijke innovatie’ 

Airco’s   

Zijn we met een eventueel verbod op fluorhoudende bestrijdingsmiddelen verlost van TFA? Zeker niet, want er zijn veel meer bronnen, illustreert een recente review van o.a. milieuchemicus Hans Peter Arp in Environmental Science & Technology. De chemische industrie is een bron van TFA, want het is een intermediair en een afvalproduct. Verder kunnen veel groter formaat PFAS-moleculen gedeeltelijk afbreken, waarbij TFA ontstaat. Tot slot maken farmaceutische bedrijven medicijnen met C-CF₃ groepen. Al die bronnen vallen evenwel in het niet bij TFA afkomstig van de afbraak van een familie van gassen die worden gebruikt voor koelen, vriezen en in airco’s. Het cynische is dat deze groep gassen nog niet zo lang geleden werden verwelkomd als een wenselijke innovatie, want ze zijn niet schadelijk voor de ozonlaag en hebben nauwelijks de broeikaswerking van de oude CFK’s en HFC’s. 

Maar een plus op broeikasvlak heeft een keerzijde. Het veelgebruikte tetrafluorpropeen (HFO-1234yf) breekt in de atmosfeer volledig af tot TFA. Onderzoekers schatten dat in de EU het gebruik van HFO-1234yf in 2020 verantwoordelijk was voor de vorming van 6900 ton TFA. Om de verhoudingen te schetsen: in Duitsland zijn F-gassen jaarlijks verantwoordelijk voor naar schatting 2000 ton TFA, bestrijdingsmiddelen voor zo’n 450 ton TFA.

Onderzoekers denken dat een verschuiving naar F-gassen de wereldwijde vorming van TFA in de atmosfeer de komende jaren zal verveelvoudigen. TFA blijft niet lang in de atmosfeer hangen, want het slaat snel neer. Recente analyses in Duitsland en de VS meten bijvoorbeeld 0,20 à 0,30 microgram TFA per liter regenwater. Het gevolg van die neerslag is ook zichtbaar in metingen in wijn en pasta, zelfs als die biologisch worden geproduceerd. TFA is persistent en mobiel en blijft vooral circuleren in de waterwereld. Daarbij heeft de stof in de vrije natuur een aantal verrassende eigenschappen: het stapelt in planten en voedselgewassen. Planten zuigen namelijk water met TFA op en verdampen dat via hun bladeren, waarbij TFA achterblijft. Onderzoekers zien ophoping van TFA in mais, bladeren en naalden van bomen en in moerasplanten. Eén studie toonde een bizarre 3,8 gram TFA per kilo drooggewicht in planten die groeiden in de buurt van fluorchemische industrie in China.  

Fruitpuree 

Dat TFA te vinden is in wijn, brood en andere plantaardige voedingsmiddelen is dus geen verrassing. Een paar jaar geleden zagen onderzoekers het ook in bier uit 23 landen. En wie thee zet doet ongewild aan TFA-extractie, al zijn de hoeveelheden met 2,4 microgram relatief laag. Dit voorjaar analyseerde Eurofins vruchtensappen en fruitpuree. De gemiddelde TFA-concentratie lag rond de 34 microgram per liter in sinaasappelsap, in enkele monsters fruitpuree werd meer dan 25 microgram per liter gemeten.

‘Planten zuigen water met TFA op en verdampen dat via hun bladeren, waarbij TFA achterblijft’ 

Volledig vermijden van TFA door in de supermarkt slim te kiezen is een onmogelijke opgave geworden. De vraag in hoeverre dat risico’s oplevert, is voer voor discussie. Volgens een review uit 2023 in Molecular Toxicology  bevindt de dagelijkse TFA-blootstelling bij mensen zich ruimschoots onder de waarden waarbij gezondheidsrisico’s te verwachten zijn. TFA staat weliswaar te boek als schadelijk voor waterleven, maar het is niet extreem giftig voor mens en dier. Het heeft in dieren niet de neiging te stapelen zoals lange-keten-PFAS. Je plast en poept TFA kortom weer uit, maar omdat we dagelijks steeds meer TFA binnenkrijgen kunnen concentraties in ons lichaam de komende jaren toch oplopen.

De schatting van de toxicologische risico’s is grotendeels gebaseerd op dierproeven, waar in ratten vergroting van de lever werd gezien. De rattenstudie duurde slechts 90 dagen, terwijl levenslange blootstelling bij mensen inmiddels gegarandeerd is. In hun review pleiten Hans Peter Arp en collega’s daarom voor realistischer onderzoek. Tegelijkertijd vinden ze kennis geen voorwaarde voor actie. Ze schrijven: ‘Het ligt voor de hand om te beginnen met het beperken van de directe productie van TFA en nog belangrijker, van TFA-precursors, zoals HFO-1234yf en pesticiden, zoals flufenacet.’