Voor het eerst vermeldt de Bestrijdingsmiddelenatlas de mengsel-toxische druk in Nederlandse wateren. Dat is een maat voor de totale hinder die het waterleven ondervindt door een ‘cocktail’ van stoffen. Een ingewikkelde parameter, want je kunt voor één stof nog vrij eenvoudig de effecten meten op organismen bij verschillende concentraties, maar het is onbegonnen werk om het effect van het haast oneindige aantal mogelijke combinaties van stoffen te bepalen.

In het oppervlaktewater zijn inmiddels tienduizenden verschillende stoffen terug te vinden. Naast bestrijdingsmiddelen uit de land- en tuinbouw gaat het ook om metalen, industriële stoffen, medicijnresten en microplastics. Al tweemaal kreeg Nederland van de EU uitstel om de kwaliteit van het oppervlaktewater op orde te brengen. Dat uitstel eindigt eind 2027, terwijl de laatste metingen uitwijzen dat 96 procent van de wateren nog niet aan de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) voldoet. 

Optelsom 

Doorgaans gaat het bij vervuilingen om veel verschillende kleine hoeveelheden: eerder nano- dan microgrammen per liter. Grote vraag: hoe tel je al die kleine beetjes op? Leo Posthuma, nu bijzonder hoogleraar duurzaamheid en milieurisico’s in Nijmegen en RIVM-onderzoeker, gaf in 1992 in zijn proefschrift een eerste aanzet voor de ‘mengsel-toxische druk’ die in de Atlas wordt gebruikt.

De toxische druk wordt weergegeven in de eenheid msPAF, waarbij PAF staat voor potentieel aangetaste fractie; een maat voor verlies aan biodiversiteit. De waarde ligt tussen 0 (geen enkele aantasting) en 1 (geen leven meer mogelijk) en is afhankelijk van de concentratie van een stof. Het verband tussen schade en concentratie bepaal je door het effect op verschillende organismen te meten bij verschillende concentraties: de soortgevoeligheidsdistributie. De uiteindelijke toxische druk is vervolgens de optelsom van de PAF-waarde van elke verontreiniging: msPAF (meer stoffen PAF). 

‘Inzichten in toxiciteit roepen altijd veel reactie op’

Leo Posthuma 

‘De toxische druk is een vereenvoudiging’, vertelt theoretisch ecoloog Marco Visser van het Leiden Centrum voor Milieuwetenschappen, die de waarden voor de Atlas becijferde. ‘Elkaar versterkende effecten van stoffen worden bijvoorbeeld niet meegenomen, net als effecten van het wegvallen van soorten in een voedselweb. Maar meermaals is wetenschappelijk aangetoond dat de waarden goed correleren met de ecologische toestand in het veld.’ Posthuma: ‘In een amendement van de KRW wordt gepleit voor een meer genuanceerde maat voor de waterkwaliteit dan het huidige one-out-all-out-basis, dat stelt dat de kwaliteit van oppervlaktewater onvoldoende is als één stof de norm overschrijdt.’  

Dodelijke cocktail 

Voor naar schatting een vijfde deel van het oppervlaktewater geldt inderdaad dat de toxische druk laag is ook al is er normoverschrijding. Maar de Atlas laat ook zien dat op bijna een kwart van de locaties waar het water aan alle normen voldoet, de msPAF-waarde hoger is dan op plaatsen met normoverschrijding(en). ‘De mengsel-toxische druk is “matig” tot “zeer hoog” in negen tot vijftien procent van die “schone” wateren’, vertelt Visser.  De ‘dodelijke cocktail’ die in krantenkoppen verscheen, komt dus inderdaad voor in ‘juridisch schoon’ water. ‘Voor het waterleven’, benadrukt Visser. 

Deze locaties zijn niet expliciet in kaart gebracht in de Atlas. Visser: ‘Met wat zoekwerk zijn ze terug te vinden. Maar we publiceren bewust geen lijst. Dat heeft te maken met eerdere ervaringen waarbij zulke lijsten tot naming and shaming leidden. Wij willen vooral signaleren dat water dat aan de norm voldoen niet altijd daadwerkelijk van voldoende kwaliteit is en het gesprek erover aanjagen.’ Dat is gelukt. Het cocktail-effect trok belangstelling van kranten, radio, tv en de vakmedia. Dat verbaast Posthuma niet: ‘Inzichten in toxiciteit roepen altijd veel reactie op.’ Visser: ‘Zeker als het om bestrijdingsmiddelen gaat.’  

‘Sommige stoffen zijn moeilijker meetbaar en daarom onzichtbaar in de toxische druk’

Marco Visser 

Toch toont de Atlas een positieve trend over de afgelopen twintig jaar als het om waterkwaliteit gaat. Sinds 1997 is er een langzame verbetering zichtbaar in toxische druk door bestrijdingsmiddelen, van ruwweg 40 naar 60 procent voldoende kwaliteit. In die tijd is het gebruik van bestrijdingsmiddelen volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek ook met zo’n tien procent gedaald. Visser: ‘Nieuwe bestrijdingsmiddelen werken deels gerichter, maar sommige stoffen zijn ook moeilijker meetbaar en daarom onzichtbaar in de toxische druk.’ 

Onderschatting 

Visser benadrukt dat de toxische druk in de Atlas eigenlijk een minimumwaarde is, een ondergrens. Ten eerste omdat de Atlas alleen over bestrijdingsmiddelen gaat. Alle ‘beetjes’ zware metalen, ammonium, PAKs of medicijnresten zijn niet meegeteld. Bekend is overigens wel dat op locaties waar de toxische druk hoog is, bestrijdingsmiddelen veelal de belangrijkste bijdrage leveren. Ten tweede omdat niet alle, maar ‘slechts’ 200-300 bestrijdingsmiddelen zijn gemeten. Posthuma: ‘We onderschatten de toxische druk in wateren ook nog omdat we van veel stoffen die we in oppervlaktewater aantreffen niet voldoende toxicologische gegevens hebben om ze mee te nemen in msPAF-berekeningen.’Een andere methodiek in ontwikkeling zijn biologische assays, kortweg bioassays. De totale toxische druk wordt daarin bepaald aan de hand van de levendigheid of gezondheid van watervlooien, algen of andere organismen. Posthuma: ’Met de honderdduizenden stoffen die we gebruiken zijn zulke directe tests onmisbaar. Ze worden ook al gebruikt als de spreekwoordelijke kanarie-in-de-kolenmijn bij de inname van ruw water uit de Maas voor drinkwaterproductie.’