Hij houdt een donker stuk gesteente voor het oog van de camera. Op het oppervlak zijn tal van witte spikkels te zien. Het is jadariet, een lithiumhoudend mineraal. ‘Vergeleken met andere mineralen is het easy peasy om hier lithium uit te halen. Het laat mijnbouw toe met een minimale milieu-impact.’ 

De man met het stuk gesteente in zijn hand heet Peter Tom Jones. C2W | Mens & Molecule sprak Jones eind 2023 al uitgebreid over zijn vorige documentaire Made in Europe: From mine to electric vehicle. Jones werkt niet voor een mijnbouwfirma, maar voor de KU Leuven. Aan de Vlaamse universiteit leidt hij het Instituut voor Duurzame Metalen en Mineralen (SIM²). Dat doet onder meer onderzoek naar verantwoorde mijnbouw voor grondstoffen die nodig zijn in de huidige energietransitie. Om niet meer helemaal afhankelijk te zijn van het buitenland – lees: van China – wil de EU tegen 2030 minstens 10 procent van de kritieke grondstoffen zoals lithium uit eigen bodem halen. Dat kan onder meer via mijnbouw, want op verschillende plekken in Europa zitten er grote lithiumvoorraden in de ondergrond. En een van de grootste ligt onder de Jadarvallei, in het westen van Servië. Dat is dankzij de aanwezigheid van jadariet, dat naar de regio werd vernoemd. De ertsen zijn daardoor bijzonder rijk aan lithium. Ruwe schattingen gaan uit van een potentiële jaaropbrengst goed voor de productie van accu’s voor 1 miljoen elektrische auto’s. 

Protest

Maar om dat ‘witte goud’ naar boven te halen in Jadar, moet er een mijn worden aangelegd. En dat is – zacht uitgedrukt – niet naar de zin van veel Serviërs, of ze nu in deze landelijke regio wonen of er ver vandaan in de hoofdstad Belgrado. Het is dus geen klassiek NIMBY-verhaal (not in my back yard), maar een kwestie die nationaal resoneert: Not in my country. En laat dat net de titel zijn van de nieuwe documentaire die Peter Tom Jones erover heeft laten maken. Daarin gaat hij niet alleen ter plekke in Jadar de geplande mijnsite bekijken, maar zoomt hij ook in op het protest. De film ging op woensdag 5 februari in avant-première in een vergaderzaal van het Europees Parlement in Brussel. Na nog enkele andere vertoningen, onder meer op docufestivals, komt de film publiek beschikbaar. 

De film begint met een betoging in Belgrado in de zomer van vorig jaar. Het Servische Grondwettelijk Hof had net de beslissing van de regering teruggedraaid om de plannen van het Australisch-Britse mijnbouwbedrijf Rio Tinto stop te zetten. Net als in 2020, toen het bedrijf was begonnen met het opkopen van grond in Jadar, kwam er fel protest. Op de beelden dragen betogers afbeeldingen van hakenkruizen, maar ook van de Duitse keizer Wilhelm II – zowel in de Eerste als in de Tweede Wereldoorlog vochten de Serviërs tegen de Duitsers en Oostenrijkers. 

Wantrouwen

Het toont aan hoe ver terug de tijd in Servië de onvrede en het wantrouwen tegenover Duitsland, en in bredere zin de EU, gaan. Waarom Duitsland? Bondskanselier Olaf Scholz was in juli in allerijl naar Belgrado gereisd om er, samen met enkele leden van de Europese Commissie, een belangrijke ‘lithiumdeal’ te ondertekenen. De overeenkomst moet Europa (en zeker ook de Duitse auto-industrie) minder afhankelijk maken van China voor kritieke grondstoffen. Maar de deal viel slecht: de Duitsers en de andere Europeanen kunnen dankzij het Servische lithium in hun dikke elektrische SUV’s kunnen blijven rijden, terwijl Jadar de milieugevolgen draagt, zo is de teneur bij tegenstanders. 

In die context met nuchtere, rationele feiten een mijnbouwproject verdedigen dat – anders dan veel mijnbouwprojecten uit het verleden – duurzaam zou zijn en behalve de EU ook Servië economisch voordeel zou opleveren, is geen makkelijke opdracht. Neem daarbij dat de huidige, zeer gespannen politieke context in Servië met massademonstraties tegen de regering van president Vučić, en het wordt duidelijk dat de strijd tegen de lithiummijn in Jadar om veel meer draait dan mogelijke milieuschade. In Servië is een generatie opgestaan die het helemaal gehad heeft met de systemische corruptie in het land en de leugens van de machthebbers. Juist die machthebbers proberen nu zoete broodjes te bakken met Scholz en andere EU-leiders. Dat een groot deel van de bevolking, natuurlijk met politieke steun vanuit de oppositie, die broodjes niet lusten, is geen verrassing. 

Averechts

Evenmin hoeft het te verbazen dat de tegenstanders zich nu tegen de film van Jones keren – ook fysiek trouwens, zo was er een kleine protestactie bij het Europees Parlement vlak vóór de avant-première. Ze verwijten de makers partijdigheid en desinformatie. Een grote ergernis is de suggestie in de film dat tegenstanders stiekem zouden worden gesteund door Rusland. Daardoor heeft de documentaire mogelijk een averechts effect. Jelena Vasiljević, politiek antropoloog aan de Universiteit van Belgrado en een van de geïnterviewden in de film, zou aan de makers hebben gevraagd om haar bijdrage eruit te halen. In een post op Facebook verduidelijkt ze dat veel tegenstanders juist heel pro-EU zijn, en ook niet noodzakelijk tegen mijnbouw op zich. Langs de andere kant is de suggestie van Russische beïnvloeding niet uit de lucht gegrepen. De Wall Street Journal schreef er al over. 

De EU heeft van de beschikbaarheid van eigen grondstoffenreserves voor haar energietransitie een hoofdprioriteit gemaakt. Helaas hebben heel veel gewone Serviërs andere prioriteiten. Peter Tom Jones lijkt dat te beseffen. In een persbericht blijft hij achter de plannen voor de lithiummijn in Jadar staan, maar hij vraagt zich wel af of ze niet op het verkeerde moment en de verkeerde plek komen.