Het betreft een Ansaldo A.1 Balilla (zie afbeelding) uit het Caproni-luchtvaartmuseum bij Trento, ooit gevlogen door Natale Palli. Vrijwel alle andere vliegtuigen uit die tijd zijn inmiddels grondig gerestaureerd, maar dit exemplaar verkeert nog volledig in originele staat. Het is dan ook tevens een kunstwerk: de romp wordt gesierd door een groot portret van Sint Joris en de draak, speciaal voor Palli geschilderd door de later beroemd geworden kunstenaar Amos Nattini.

De laatste jaren gaat het museumstuk opvallend hard achteruit. De romp bestaat voornamelijk uit triplex maar de vleugels en staartvlakken zijn houten raamwerken met een stoffen bekleding, en in die stof vallen steeds meer gaten. Vandaar dat Jacopo La Nasa en collega’s van de universiteit van Pisa eind 2020 een onderzoek startten naar de chemie achter dit verval.

Het blijkt nu te komen door een ongebruikelijke materiaalkeuze. Vrijwel iedereen gebruikte in die tijd linnen als bekleding maar Ansaldo koos voor natuurzijde, dat sterker en lichter was maar ook veel duurder. De spanlak (dope), die daar overheen ging om al krimpend de stof strak over de houten frames te trekken, was een oplossing van de kunststof celluloseacetaat in plaats van het goedkopere (maar uiterst brandbare) cellulosenitraat. Er ging kamfer doorheen als weekmaker. Tot slot gaf olieverf het vliegtuig zijn definitieve kleuren.

De groep van La Nasa heeft nu een reeks monsters chemisch geanalyseerd. Dat gebeurde voornamelijk door ze te pyrolyseren en de vluchtige producten, die vrij kwamen, door een gaschromatograaf te leiden. Het bevestigde vooral het beeld dat al bestond, met wat extra informatie over olieverf en pigmenten. Maar de onderzoekers maten ook de vluchtige stoffen die van nature al uit de vleugels dampten. En daaruit bleek dat sprake is van twee degradatieprocessen tegelijk. Ten eerste lekt de kamfer weg, maar veel erger is dat ook azijnzuur vrijkomt.

Dat laatste komt doordat de kunststof langzaam hydrolyseert. Dit proces is autokatalytisch: als het eenmaal is gestart versterkt het zichzelf. In de filmwereld spreekt men van azijnsyndroom. Ouder filmmateriaal bestaat meestal ook uit celluloseacetaat en als dat naar azijn gaat ruiken heb je een probleem.

Helemaal voorkomen kun je dit proces niet, maar bewaren onder gecontroleerde en vooral droge omstandigheden remt het sterk af. En dat is hier misgegaan. Tijdens het begin van de coronapandemie moest het museum maandenlang dicht en heeft men toen ook de luchtverversing uitgezet. De luchtvochtigheid nam daardoor toe, en bovendien bleef de azijnzuurdamp langer hangen.

De onderzoekers pakten er een pH-meter bij: bij onbewerkte zijde maten ze 6,1, maar onder de laklaag is de pH nog maar 4,5. Daar kunnen de eiwitvezels in natuurzijde dus niet tegen: ze gaan zelf ook hydrolyseren.

Bij de start van het onderzoek waren er plannen om het vliegtuig te restaureren. Maar deze publicatie klinkt alsof dat erg lastig wordt: achteraf was de Ansaldo al vanaf de bouw reddeloos verloren. Andere vliegtuigmusea zijn in elk geval gewaarschuwd.

La Nasa, J. et al. (2023) Sci Rep 13, DOI: 10.1038/s41598-023-39164-9